معماری

مقدمه :

در سمت شرقی میدان نقش جهان مقابل عمارت عالی قاپو (دولتخانه مبارکه) مسجد کوچک اما پر شکوهی به نام مسجد شیخ لطف الله قرار گرفته، که با همه کوچکی فاقد هرنوع ضعف ونقصی است. بنایی است استوار و قوی گویی عظمت این بنا از نوعی دیگر است ، ساده و بی تکلیف. فاقد مناره و حیاط ، اما فضایی است شگفت انگیز . این مسجد آسمان و زمینش آرام و به رنگ خداست . در آن همه چیز موزون  است و رنگ های زیبا و هماهنگ همه را به آرامش دعوت میکند تا صادقانه با معبود خویش به راز و نیاز بپردازند و سزاوار آیه " الا بذکر الله تطمئن  القلوب " باشند.

این مسجد که شاهکاری از معماری و کاشیکاری ایران در نیمه اول قرن یازدهم هجری است به فرمان شاه عباس اول ساختمان آن شروع شده و سر در زیبای آن در سال 1012 هجری قمری است . سال اتمام سر در مسجد به

موجب کتیبه ای که به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی نوشته شده به شرح زیر است : ⁽¹⁾

« امر با نشاء هذا المسجد المبارک السلطان الاعظم و الخاقان الاکرم محیی مراسم آبائه الطاهرین مروج مذهب الائمة المعصومین ابو المظفر عباس الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان خلدالله تعالی ملکه و اجری فی بحار التأیید فلکه بمحمد و آله الطیبین الطاهرین المعصومین صلوات الله و سلامه علیه و علیهم اجمعین کتب ها علی رضا العباسی 1012» و سال اتمام ساختمان مسجد (1028 هجری قمری ) در داخل محراب کاشیکاری معرق بی نظیر آن در دو لوحه به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی به شرح زیر آمده است :

« عمل فقیر حقیر محتاج به رحمت خدا محمد رضا بن استاد حسین بناء اصفهانی 1028»

در یک لوحه به خط نستعلیق سفید بر زمینه لاجوردی در

بالای پنجره کاشیکاری زیبای سر رد به خط علیرضای عباسی نوشته شده است :

« مایه محتشمی خدمت اولاد علی است » .

پرفسور پوپ راجع به عظمت معماری و نفاست تزیینات مسجد شیخ لطف الله چنین نوشتهاست :

 مسجدی که در سمت مشرق میدان شاه و مقابل ساختمان عالی قاپو قرار دارد یک یاز شاهکارهای بی نظیر معماری است که در سراسر آسیا خود نمائی می کند.  این مسجد زیبا که همچون جواهری درخشان درتاریخ معماری ایرانیان می درخشد (شیخ لطف الله) نام دارد در حقیقت میدان بزرگی که قصر باشکوه عالی قاپو در یک طرف آن قرار دارد به چنین گوهر گرانبهایی در برابر خود احتیاج داشت و شاید همین نکته شاه عباس را بر آن داشت تا با ساختن این بنا که به سختی می توان آن را محصول دست بشر دانست زیبایی میدان را به کمال رساند . زیبایی کاشیکاری این مسجد اعم از کاشی های معرق یا کاشی های هفت رنگ در نوع خود بی نظیر  می باشد .

اصولاً شروع تزیین دیواره های صحن با کاشی هفت رنگ و تبدیل آن به کاشی های معرق خود تنوعی است دلپذیر. روشنائی داخل این مسجد نیز قابل توجه است . در اطاف گنبد به فواصل گنبد منظم روزنه هایی در قطر گنبد تعلیه شده که به وسیله  پنجره های گچ بری از داخل و خارج مسدود می شود این گچ بری ها عبارتند از طرح های منظمی که به نسبت مساوی فضای خالی در میان آن ها وجود دارد .

 مجموع نورهایی که از این پنجره ها به داخل می تابد زیبایی آسمانی و خیال پروری به تزیینات کلی صحن میبخشد .

کوچکترین نقطه ضعفی در این بنا دیده نمی شود . اندازه ها بسیار مناسب . نقشه و طرح بسیار قوی و زیبا . به طور خلاصه توافقی است بین یک دنیا شور و هیجان و یک سکوت و آرامش با شکوهی که نماینده ذوق سرشار زیبا شناسی بوده و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی تواند داشته باشد . ⁽²⁾

(1)    بریک قطعه از کاشی های قدیمی این مسجد که در شبستان زیر بنا نصب شده سال 1011 نوشته شده و ظاهراً این تاریخ سال شروع ساختمان مسجد شیخ لطف الله است .

(2)    جلد دوم کتاب بررسی هنرهای ایران « A Suryey of Persian Att» تألیف پرفسور پوپ « Aribur Upham Pope »صفحه 1191

وجه تسمیه مسجد شیخ لطف الله :

شیخ لطف الله بن عبدالکریم بن ابراهیم اصلا از مردم میس از قرای جبل عامل یعنی لبنان حالیه است و خاندان او همه از فقهای امامیه بوده چنانکه پدر و جد و جد و اعلا و پسرش همه به این عنوان اشتهار داشته اند . به مناسبت سعی بی اندازه پادشاهان صفوی در ترویج احکام مذهب تشیع و تشویق و اکرام فقهای آن شیخ لطف الله میسی عاملی نیز مانند جمع کثیر دیگری از علمای بحرین و جبل عامل در اوایل عمر از موطن خود به قصد ایران عازم و ابتداء در مشهد مقدس مقیم شد و در آن جا پس از استفاضه از محضر علمای ارض اقدس از جمله ملا عبدالله شوشتری از جانب شاه عباس بزرگ به خدمت آستانه رضوی برقرار گردید و تا تاریخ فتنه ازبکان و دست اندازی ایشان بر مشهد در آن شهر مقیم بود سپس از شر ایشان به قزوین پناه جست و در آنجا بکار تدریس مشغول شد شاه عباس او را از قزوین به اصفهان آورد و

 در سال 1011 در جنب میدان نقش جهان مدرسه و مسجدی را که هنوز هم به نام او شهرت دارد برای محل تدریس و اقامت و امامت او پی نهاد و انجام این کار تا 1028 طول کشید و در حین اتمام همین ساختمان بود که شاه عباس در قسمت جنوبی میدان شاه طرح انشاء مسجد جامع عباسی یعنی مسجد شاه را ریخت .

بعد از آن که مدرسه و مسجد شیخ لطف الله برای تدریس و نمازگزاری شیخ مهیا گردید این مرد جلیل محترم در آن مدرسه مقیم و در آن مسجد و مدرسه به امامت و تدریس مشغول گردید و شاه برای وجه معاش او  وظیفه ای معین و مقرر داشت شیخ در مسائل قدیمی و فناوری شرعی بعضی آراء و عقاید خاص داشت و به گفته مولف ریاض العلماء با علمای هم عصر خویش در سر پاره ای از این مسائل به غیر حق مناقشه می کرد از آن جمله اقامه نماز جمعه را در غیاب امام زمان واجب می شمرد و شخصاً

در مسجد خود هر جمعه به این عمل ادامه می داد و مقلدین او از وی تبعیت می کردند تألیفات شیخ بیشتر منحصر به حواشی و تعلیقاتی است که او بر کتب فقیه علمای قبل از خود نوشته و رسائلی که بر رد فناوری دینی معاصرین به رشته نگارش در آورده است شیخ لطف الله از علوم ادبی نیز بی نصیب نبود و گاهگاهی هم به گفتن شعر طبع آزمائی می کرد .

کاربری :

این مسجد از روز نخست برای اجرای مراسم مذهبی خاندان سلطنتی وابستگان خاص بنا شده و نام آن در ابتدا مسجد سلطنتی بوده است و به همین جهت تا حد امکان در منزوی بودن آن کوشیده اند و صحن و مناره و گلدسته را که در مساجد عمومی مورد حاجت است برای این مسجد ترتیب نداده اند.

این مسجد درابتدا به منظور استفاده پادشاه و حرم سلطنتی برای اجرای مراسم مذهبی  در مقابل قصر سلطنتی شاه و حرم سلطنتی برای اجرای مراسم مذهبی در مقابل قصر سلطنتی شاه به نام عالی قاپو بنا شده و در حقیقت مسجد سلطنتی بوده است ولی بعداً به احترام بزرگترین شخصیت مذهبی آن عصر، به نام وی نامگذاری شده و مسجد مزبور برای نمازگزاری او اختصاص داده شده است.

" شاه عباس بزرگ این مسجد را به افتخار پدر زن خود شیخ لطف الله که یکی از پیشوایان عالیقدر آن زمان بود بر روی خرابه هایی که از بقایای مسجد قدیمی به جای مانده بود بنا کرد . در حقیقت میدان بزرگی که قصر

باشکوه عالی قاپو در یک طرف آن قرار داشت به چنین گوهری گران بها در برابر خود احتیاج داشت تا با ساختن  این بنا که به سختی می توان آن را محصول دست بشر دانست زیبایی میدان را به کمال برساند." ⁽¹⁾

" شاه عباس بزرگ این مسجد  را به افتخار پدرزن خویش شیخ لطف الله که یکی از پیشوایان عالیقدر آن زمان بود بر روی خرابه هایی که از بقایای مسجد قدیمی بجای مانده بود بنا کرد. " ⁽²⁾

" می گویند این مسجد را شاه عباس  به جهت ملا عبدالله شوشتری ساخت وپس از اتمام چون مشارالیه امام جماعت مسجد جامع و مدرس ملا عبدالله بود امامت را به شیخ لطف الله محول نمود و پس از شروع به ساختمان مسجد شاه این مسجد مخصوص شاه و نزدیکانش گردید. " ⁽³⁾

 شیخ لطف الله ابن عبدالکریم بن ابراهیم ، اهل جبل عامل (لبنان) بوده است. خاندان او همه از فقهای امامیه

محسوب می شدند. شاه عباس در سال 1011 ه.ق . او رااز قزوین به اصفهان آورد و این مدرسه و مسجد را

جهت تدریس و اقامت و امامت به نام  او بنا نهاد. ⁽⁶⁾

   پي نوشت :

1. پوپ نقل در : رفيعي مهرآبادي ، 1352 ، ص 694-695
2. پوپ نقل در: هنر فر ، 1346 ، ص 120
3. رفيعي مهرآبادي ، 1352 ، ص 701

توصیف  :

مسجد شیخ لطف الله دارای یک گنبد پهن شده و تکیه داده به دیوارهای چهار ضلعی پایه و صحن داخلی زیر گنبد است  و راه ورودی و راه رسیدن به صحن زیر گنبد توسط راهرویی است که زیر ایوان از سمت میدان به طرف داخل می رود و همه اش همین است، بدون حیاط، بدون ایوان به جز همان ایوانی که سر در ورودی هم هست، بدون تالار ، بدون طاق نما و بدون فضای باز ولی همه چیز در حد و اندازه خود و با رعایت تناسب های لازم است. تمامی جبهه ورودی و سقف آن با مایه های سنگ کاری و کاشی کاری معرق فوق العاده درخشان، پوشیده شده است. کلیه رنگ هایی که در آن به کار رفته اند ، رنگ های روشن و حرکت نقوش ملایم و تمامی جزییات کامل و بدون نقص است، کاشی های غیر براق ، در زمینه رنگ خاکی و نقش گل و بوته بر روی گنبد در اندازه های مناسب است به طوری که چشم از دیدن این

همه درخشندگی و زیاده روی رنگ ها و برخورد با نمونه های تند آن دچار خیرگی می شود.

بنای این مسجد به بلندی 6 پله سنگی از زمین بلند تر و سردر کاشی کاری بسیار ریز و ظریف دارد. کتیبه بالای در به نام شاه عباس و به خط زیبا از علیرضا عباسی در تاریخ 1012 مشاهده می شود.

 این مسجد به فرمان شاه عباس اول صفوی ساخته شد و گنبد آن از نظر فرم و رنگ از زیباترین گنبدهای کاشی کاری به شمار می رود . این مسجد شامل فضای گنبد خانه و زیر زمین بوده و فاقد حیاط  است. فضای گنبد خانه نسبت به می دان چرخش 45 درجه دارد تا رو به سوی قبله قرار گیرد.

 مسجد شیخ لطف الله صحن و مناره مانند مساجد دیگر ندارد و به منزله یک شبستان گنبد دار است که به وسیله رواقی مجلل به میدان شاه مربوط می شود.

مسجد شیخ لطف الله در زمره معدود مساجد ایرانی است

که مناره ندارد، و این خود بر یگانگی و منحصر به فرد بودن آن می افزاید.

 مسجد شیخ لطف الله یا مسجد مجتهد بزرگ که ساختمان چندان بزرگی ندارد، معذلک عرض جلوی آن متصل به بازاری است که گرداگرد میدان است- قسمت پایین بنا به ارتفاع هفت یا هشت پا و در داخل و خارج از قطعات یشم پوشیده شده است و در قسمت بالا مانند مسجد بزرگ شاه از کاشی مستوراست . قسمت اخیر الذکر عبارت است از ایوان ها و رواق های که مقرنس های آن به هزاران اشکال مختلف دیده می شود . راه ورودی به مسجد پله کانی است که دوازده پله دارد و از دالان مستقفی می گذرد که به زیر گنبد بزرگ مسجد می رسد. در بیرون آن حوض ها و منابع آب برای وضو گرفتن ساخته شده است،منبر اين مسجد قابل حمل و محراب آن از سنگ يشم و كاشي هاي معرق بنا گرديده است ، این مسجد تاریک و در آن کمتررفت و آمد   میشود.

مسجد شیخ لطف الله از لحاظ ساختمانی عبارت است از: یک فضای گنبد خانه با زیر زمینش ، یک دالان و یک مسجد بسیار کوچک ، فضای گنبد خانه نسبت به میدان 45 درجه چرخیده تا رو به روی قبله قرار گیرد. اما خود گنبد درست و راست بر جلوخان خود، در میدان قرار گرفته است. چرخش  این 45 درجه را دالان حل کرده است. دالان عمدا تاریک طراحی شده با سقفی کوتاه، با آن که معمار  می توانسته به راحتی از جهات شمال و مشرق نور بگیرد، اما به جز یک پنجره کوچک مشبک سر پیچ دالان دیگر از این امتیاز استفاده نکرده است. به جز پنجره مشبک یک دهانه بزرگ از سوی  مشرق که میتوانی از درون گنبد خانه آسمان را ببینی. این دهانه درست جهت عکس ق بله قرار دارد و بر دیو ار قبله و محراب نور می افشاند.در ساختمان این مسجد  بار دیگر استادی و مهارت هنرمندان ایرانی یک مساله مشکل را حل کرده است بدین معنی که چون مسجد در ضلع شرقی میدان واقع است و خواه و ناخواه درورودی مسجد  به سمت مشرق خواهد بود. اگر بنا بود مسجد  را نیز به همین جهت می ساختند کار جهت یابی از لحاظ قبله مختل می شد. در این جا با ایجاد یک راهرو که از ابتدای مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست می چرخد بر این مشکل فائق آمده اند یعنی اگرچه ساختمان مسجد در مشرق است و از نمای خارجی آن چنین بر می آید که دیوار جبهه آن در جهت شمال به جنوب است لیکن در همین دیوار محراب بنا شده که به سوی قبله است و وقتی به عظمت این فکر پی میبریم که در بیرون مسجد به علت مدور بودن جهت یا زاویه مخالفی نشان نمی دهد .

در ساختمان این مسجد بار دیگر استادی و مهارت هنرمندان ایرانی یک مسئله مشکل را حل کرده است بدین معنی که چون مسجد در ضلع شرقی میدان واقع است و خواه و ناخواه در ورودی مسجد به سمت مشرق میدان خواهد بود. اگربنا بود مسجد را نیز به همین جهت می ساختند کار جهت یابی از لحاظ قبله مختل می شد. از وزژگی های مسجد چرخش 45 درجه ای است که محور شمال به جنوب نسبت به محور قبله دارند، این گردش که در اصطلاح معماران سنتی ایران پاشنه نامیده می شود، چنان ماهرانه صورت گرفته که به هیچ روی توجه بیننده را جلب نمی کند.

در اینجا با ایجاد یک راهرو که از ابتدای مدخل مسجد به سمت چپ و سپس به سمت راست می چرخد بر این مشکل فائق آمده اند یعنی اگر چه ساختمان  مسجد در مشرق است و از نمای خارجی آن چنین بر می آید  که دیو ار جبهه آن در جهت شمال به جنوب است لکن در همین دیوار محراب بنا شده که به سوی قبله است و وقتی به عظمت این فکر پی می بریم که در بیرون مسجد اثری از کژی و زاویه به چشم نمی خورد ، اما به مجرد ورود ناچاریم قبول کنیم که صحن نسبت به نمای خارجی پیچشی دارد درصورتی که گنبد کوتاه این مسجد به علت مدور بودن، جهت یا زاویه مخالفی را نشان نمیدهد.  

مساحت :

مساحت مسجد مطابق نوشته مرحوم جناب 32 در 26  است. ⁽¹⁾   

پنجره سنگی یکپارچه :

" در جنب پله ورودی پنجره سنگی یکپارچه دیده می شود که زمان های قدیم با نقش مخصوص باقی است."⁽²⁾ 

در ورودی :

" در ورودی مسجد هر لنگه اش یک تخته از چوب چنار است." ⁽³⁾  

" در چوبی مسجد از یکپارچه چوب به قطر ده سانتیمتر

 و ابعادش به طول 3 و عرض 1 متر می باشد که در هیچ

 یک از انبیه تاریخی نظیرش وجود ندارد." ⁽⁴⁾

سکوی سنگ مرمر :

در طرفین  در ورودی دو سکوی سنگ مرمر با نهایت ظرافت ساخته شده که ابعاد هر یک 2×1×1 متر میباشد.⁽⁵⁾

گنبد خانه :

گنبد مسجد از نوع تک پوش است . دور تا دور فضای گنبد 16 پنجره مشبک دوجداره با کاشی معرق وجو د دارد که نور متعادلی را وارد فضای گنبد خانه  میکند که همو اره با خود دنیایی از شور و هیجان در دل بیننده می آفریند.

شبستان زیر زمیني :

 با 20 عدد پله  با کاشیهای فیروزه ای تزیین شده و ارتفاع کف دالان ورودی تا کف زیر زمین حدود 2/3 متر است. درداخل فضای زیر زمین چهار ستون وجود دارد، سه نورگیر سقفی  تهویه ونور ئهی شبستان را تامین میکند این شبستان در چهار فصل دارای هوایی دلپذیر است. ارتباط  دهنده ی فضای بیرونی باداخل گنبد خانه  بر عهده راهرو ورودی بوده و با کاشی کاری هفت  رنگ خشتی تزیین شده است.

    پي نوشت :

(1)   رفيعي مهرآبادي ، 1352 ، ص 701

(2)   رفيعي مهرآبادي ، 1352 ، ص 699

(3)   موسوي فريدني ، 1378، ص 70

(4)   رفيعي مهرآبادي ، 1352 ، ص 699

(5)   رفيعي مهرآبادي ، 1352 ، ص 699

سردر :

سردر مسجد شیخ لطف الله درسال 1011 هجری (1602 میلادی) به اتمام رسیده و سایر عملیات ساختمانی و تزیینات کاشی کاری در سال 1028 هجری (1618 میلادی ) پایان پذیرفته است. وجود کتیبه های نفیس و طره های سر در که در درون گلدان مرمرین جای می گیرند آن چنان زیبایی جاودانه  در ذهن بیننده بیدار می کنند که این یقین برای او حاصل می شود که معم اری لین اثر الهامی بوده است. زیرا دارای حالت ویژه و منحصر به فرد نماز انسان  با خداوند است.

مولف کتاب تاریخچه انبیه تاریخی اصفهان وضع و اسلوب ساختمان مسجد شیخ لطف الله  را به شرح زیر انگاشته است:

" سر در این مسجد با نمای جلوخان آن تماماً از کاشی های زیبا بنا شده بود ، این مسجد عالی که نماینده روح ایرانی است و ایمان و آینه قلب استادان آن عصر می باشد به نام فتح الله و سپس به نام شیخ لطف الله که از نزدیکان شاه و امام جماعت بوده اشتهار یافت، در جلو این مسجد

حوض هشت ضلعی قشنگی بوده که در سنوات سال 1316 و 18 نظر به خرابی آن متروک و سنگ هایش برداشته شد."

 کتیبه سردر به خط ثلث علیرضای عباسی و مورخ به سال 1012 هجری است، معمار و بنای مسجد استاد محمد رضا اصفهانی بوده است که نام او درداخل محراب زیبای مسجد در لوحه كوچكي ذكر شده است .

 دو لوحه دیگری به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاجوردی بالای پنجره مشبک کاشی کاری سردر مسجد چنین نوشته شده: " در عهد سلطنت ... رضا شاه تعمیر شد آبان 1307."

در لوحه دیگری به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت  لاجوردی  در بالای پنجره  مشبک کاشیکاری سر در مسجد شیخ لطف الله نیز از تعمیرات مسجد در دوره سلطنت سر دودمان سلسله پهلوی به شرح زیر یاد شده است: " در عهد سلطنت ... رضا شاه پهلوی ... تعمیر شد آبان اه 1308. "

علاوه بر کتيبه هایی که در مسجد شیخ لطف الله و سردر آن بوده ، بر طاق بازار خفافان و حلاجان که به در مسجد مزبور واقعند دو رباعی به خط نستعلیق علیرضا عباسی نوشته شده بوده که بسیار خوب بوده است ولی اکنون اثری از آن نیست.

گنبد :

گنبد مسجد شیخ لطف الله یکی از زیباترین گنبدهای اصفهان است که از طرفی به خاطر عظمت و از طرف  دیگر بر اثر تزئیناتی که در زمینه کرمی با نقش و نگارهایی به رنگ آبی سیر تشکیل  می شود نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند. گنبد مسجد شیخ لطف الله یکی از چند گنبد یک پوششی زمان صفویه  است که با ارتفاع کم پوشش مناسبی برای صحن کوچک آن به شمار می رود . از طرفی بلندی آن تا  اندازه ای است که بتواند در کنار میدان بزرگ خود نمایی کرده و بر آن فضا مسلط باشد، خمیدگی گنبد از نقطه برآمدگی بزرگ ناگهان به سمت داخل گراییده و راس گنبد را تشکیل دادنه است و این فشار زیاد را دیوارهای قطور مسجد تحمل می کند.  دیوارهای  داخلی  از یک هشت ضلعی شروع می شود. این هشت ضلعی ها هر یک به وسیله کاشی های طناب مانند فیروزه ای محصور شده و خطوط بسیار زیبایی که از آثار علیرضا است، مانند قابی هر یک از اضلاع هشتگانه را در میان می گیرد. این خطوط از کاشی هایی

به رنگ سفید خیره کننده در میان کاشی های آبی تیره به کار رفته است  و زاویه هایی که از این هشت ضلع به وجود می آیند پایه خمیدگی بزرگ را تشکیل می دهند، لکن انحنای تریجی گنبد نقطه شروع انحنا و دایره بزرگ گنبد را ازنظر پنهان می کنند. خمیدگی گنبد  رادیوارهای بادبادک شکل راویه داری به اضلاع هشت گانه وصل می کند. قسمت بعدی به سمت خمیدگی بزرگ گرایش دارد، سرتاسر این خمیدگی به اندازه ای عادی و یکنواخت است که به ندرت احساس شده یا به چشم می آید . کاشی کاری پوشش  داخل گنبد از  ابتدا  تا انتها تقریباً به یک اندازه بوده و تزیین گنبد را تشکیل می دهد. دیوارهای جانبی صحن مسجد با گل و بوته های متصل به هم به رنگ آبی در یک متن کرمی رنگ تزیین شده است. زاویه های فوقانی دیوارهای جانبی از گل و بوته هایی که طرح آن با سایر قسمتها تفاوت کلی دارد پوشیده شده  و تنوع خاصی به تزیین کلی صحت بخشیده و در اولین نگاه نظر بیننده را جلب می کند، زیبایی کاشی

کاری این مسجد اعم  از کاشیهای معرق یا کاشی های هفت رنگو تبدیل  آن به کاشی های معرق خود تنوعی است دلپذیر ، کاشی معرق ظریف ترین نوع کاشی ومتعلق به قرن هفدهم است. در حقیقت کاشی معرق نوع ظریفی از کاشی هفت رنگ قرن پانزدهم و شانزدهم است. تزیینات سطح داخلی گنبد عبارت  است  از ستاره های بسیار بزرگ مکرر به رنگ زرد طلایی که با طرح درهمی از پیچک های به هم پیچیده پوشیده شده است. کاشی کاری بقیه گنبد بوته ها  در پارچه بافی عم به کار رفته و هم اکنون نمونه هایی از آن وجو د دارد. روشنایی داخل  مسجد نیز قابل توجه است در اطراف گنبد به فواصل منظم سوراخهایی در قطر گنبد تعبیه شده که به وسیله پنجره های گچ بری از داخل و خارج  مسدود می شود این گچ بریها عبارتند از طرحهای منظمی که به نسبت مساوی فضای خالی در میان آنها وجو د دارد. مجموع نورهایی که از این پنجره ها به داخل می تابد زیبایی آسمانی و خیالپروری به تزئی نات کلی صحن

می بخشد.

گنبد مسجد شیخ لطف الله یکی از گنبد یک پوششی زمان صفویه  است که با ار تفاع کم پوشش مناسبی برای صحن کوچک آن به شمار می رود. از طرفی بلندی آن تا اندازه ای است که بتواند درکنار میدان بزرگ خودنمایی کرده و بر آن فضا مسلط باشد. دیو ارهای داخلی از یک هشت ضلعی شروع  می شود. این هشت ضلعی های به وسیله کاشی های طناب  مانند فیروزه ای محصور شده و خطوط بسیار زیبایی که از آثار علیرضا می باشد مانند قابی هر یک از اضلاع هشت گانه را در میان می گیرد. این خطوط از کاشی های آبی تیره به کار رفته  است و زاویه هایی از این هشت ضلع به وجود می آیند، پایه خمیدگی بزرگ را تشکیل می دهند. لکن انحنای تدریجی گنبد نقطه شروع انحنا و دایره بزرگ گنبد را ازنظر پنهان می کنند. خمیدگی به اندازه عادی و یک نواخت  است است که به ندرت احساس شده و یا به چشم می آید . کاشیکاری پوشش داخلی گنبد از ابتدا تا انتها تقریباً به یک اندازه بوده و تزیین گنبد را تشکیل می دهد، دیوارهای جانبی صحن مسجد با گل و بوته های  متصل به هم به رنگ آبی  در یک متن کرمی رنگ تزیین شده است.

زاویه های فوقانی دیوارهای جانبی از گل و بوته هایی که طرح آن به با س ایر قسمتها تفاوت کلی دارد پوشیده شده و تنوع خاصی به تزیین کلی صحن بخشیده و د اولین نظر بیننده را جلب می کند، زیبایی کاشیکاری این مسجد اعم از کاشیهای معرق یا کاشیهای هفت رنگ  در نوع خود بی نظیر است. اصولاً شروع دیوارهای صحن با کاشی هفت رنگ  و تبدی ل آن به کاشیهای معرق خو د تنوعی است دلپذیر . کاشی معرق نوع ظریفی  از کاشی هفت رنگ قرن پانزدهم و شانزدهم می باشد. تزیینات سطح  داخلی گنبد عبارت است  از ستاره های بسیار بزرگ مکرر به رنگ زرد طلایی که با طرح  درهمی از پیچک های به هم پیچیده پوشیده شده، طرح و ترسیم این مسجد و نقشه قالیهای  اردبیلی منبع الهام مشترکی دارند. ضمناً شباهت بسیار نزدیک با تزیینات مسجد شاه دارد. کاشیکار یبقیه گنبد از طاق رو میهایی تشکیل شده که هر یک شامل گل و بوته ها در پارچه بافی هم به کار رفته و هم اکنون نمونه هایی از آن وجوددارد.

رابرت بایرون درباره گنبد مسجد شیخ  لطف الله میگوید : " یک نیم کره پهن شده قطعات مرصع سفید و سیاه دیده می شود. اثرنبوغ سازنده بنا را می توان دربازی سط بیرونی گنبد که خاتم کاری دیده نمی شود . امام راجع به قسمت  درو نی، گرچه بخش  بیرونی به زیبایی شعر غنایی  است، بخش درونی هم انند اگوستان است یک گنبد آرام و ساکت با ژرفای کم که قطر دایره آن حدود هفتاد پا است، در حلقه ای که دارای شانزده پنجره میباشد شناوراست، گنبد از بیرون به نظر می رسد که چون کاسه ای برگشته، که بر پایه ای تکیه ندارد ، دهانه گنبد با خطوط  شبک لیمویی رنگ  به حجره های مجزا از هم تقسیم شده که به اندازه آن ها هم چنان که به طرف پایین کشیده می شوند اضافه می گردد، تا به راس  و زاویه طاووسی که  برای جنبه رسمی و تشریفاتی ترسیم شده است برسد. هر یک از این طاق ها در یک قابی از پیچ های فیروزه رنگ قرار گرفته اند که به شکل پیچ های درب بطری باز کن هستند. محراب مسجد، نیز با کاشی های لعاب دار و گل و بطری باز کن هستند. محراب  مسجد، نیز با کاشی های لعاب  دار و گل و بوته هایی که درعمق چمن آبی پر رنگ کاشی ها فرورفته اند حتی خصوصیات نوری که از میان پنجره ضخیم تزیینی می تابد، بی چون و چرا به علت تزیینات خارجی که چندین پا آن طرف تر قرار دارد، دو برابر تنوع به محیط میبخشد."

گنبد این مسجد اززیبا ترین گنبدهای مساجد ایران  است و داخل و خارج آن از نفیس ترین کاشی های معرق پوشیده شده است . در داخل گنبد کتیبه کمربنئی بسیار زیبایی وجود دارد که به خط علیرضای عباسی خوشنویس شهید و بیگانه عصر صفوی است. تزیینات داخلی مسجد، که تماماً با کاشی های معرق زیبا انجام گرفته نیزبسیار زیبا و چشم نواز است.

گنبد مسجد شیخ لطف الله بهترین نمونه در اوج کمال و زیبایی برای گنبد های دو پویته است. این گنبد ازلحاظ اجرا نوعی  ویژگی دارد و آن این است که بر خلاف سایر گنبدها آهیانه روی اربانه سوار است. در گرداگرد  اربانه پنجره های مشبکی دیده می شود که کار نور رسانی را انجام می دهد. به دلیل وسعت دهانه چند خود و آهیانه ، چمانه است.

گنبد مسجد که یکی از قشنگ ترین گنبدهای اصفهان است یک پوش و محیطش 70 متر  و ارتفاعش  از سطح زمین 42 متر است، نقش و نگار خارج گنبد بی اندازه زیبا و مطبوع و دلربا است، میله طلائین روی گنبد به ارتفاع سه متر و دارای سه گو می باشد که بزرگترین آن محیطش 2 متر می باسد.

محیط دایره ای که گنبد راتشکیل می دهد از سی و دو قطعه هندسی و پنج ردیف به تدریج کوچک تر و منتهی به نقش ونگارهای لوزی شکل بی نهایت کوچک و زیبایی سقف شده و به کاشی فیروزه مدور وسط گنبد ختم می کردد. بلندی گنبد تا زیر سقف 32 متر است.

گنبد مسجد شیخ لطف الله بدون شک زیباترین گنبدی است که درسراسر فلات ایران بنا شده  و لذا می توان گفت  زیبا ترین گنبدی است که در مساجد دنیا بر پا شده است. این گنبد یکی از زیباترین گنبدهای اصفهان است که از طرفی به خاطر عظمت و از طرف دیگر بر اثر تزییناتی که در زمینه کرمی با نقش و نگارهایی به رنگ آبی سیر تشکیل می شود نظر هر بیننده ای را به خود جلب می کند. هشت تاک فیروزه ای لبه هشت طاق نمای گنبد خانه را حالتی می دهند که به وصف نمی گنجد.

ویژگی های نور پردازی :

از آنجا که اصول ساختاری مسجد شیخ لطف الله بر اساس نورپردازی بنا شده است بایستی توجه بیشتری به نوری که مورد استفاده قرار می گیرد داشت .

منابع نور :

نور شبستان توسط دو منبع نوری تاسیس می گردد . منبع اول که برای روشن کردن کلی شبستان منظور گردیده توسط بریدگی نسبتاً بزرگ در ظلع شمالی یوار می باشد و برای روشن کردن محراب منظور شده است . منبع دوم نور اصلی شبستان است نوری است که توسط تابش مستقیم خورشید از پنجره ها به درون شبستان می تابد .

مکانیسم نورپردازی :

1- مهار نور 

2- تلطیف نور    

3- انعکاس و جذب نور   

4- هماهنگ کردن قدرت بینایی به نور

1- مهار نور : در مسجد شیخ لطف الله به وضوح مهار نور برای جلوه گری قسمتی نمایان است . حرکت نور مشبک که از پنجره روی دیوار می افتد از یک صحن 10 متر مربعی فقط نیم متر مربع آن به ما نمایانده می شود و توجه ما را به خود جلب می کند ، بدین ترتیب ما شاهد زیباترین نقش ها و انعکاس نور زرین فام یا رنگین کمان کاشی ها با فرم ها بسیار زیبا می شویم که با حرکت خورشید زیباتر و متنوع تر می شود .

سازنده بنا می توانست با برداشتن دیوارها یا گذاشتن پنجره های بیشتر و بزرگتر مسئله نور را به راحتی حل کنید و کاشیها  و نقوش آن ها را مانند سایر مساجد به ما بنمایاند ولیکن این هنرمند توانا موفق شده است با گذاشتن دیوار مقدار بیشتری نقش به ما عرصه کند یعنی دقیقاً با انتقال نور مهار دشه روی کاشی توجه ما را به تک

تک این نقوش جذب کند .

2- تلطیف نور :حاصل کار معمار هنرمند با عبور دادن نور از دو ( فخر مدین ) پنجره که پشت سرهم قرار گرفته اند و با هم 70/1 تا 2 متر فاصله دارند پدیدار شدن در حالت در نور است . عبور نور از سوراخ های مشبک این پنجره ها که تقریباً شبکه آن ها مقابل همدیگر قرار ندارند سبب می شود که نور قبل از ورود به مسجد 2 بار شکسته شده و همین طور هنگام عبور از کناره های کاشی های معرق لاجوردی رنگ ، شکست مجدد به وجود آید .

هنگام خروج از پنجره درونی به فضای زیر گنبد از سرعت نور به علت دوبار شکستن و منعکس شدن کاسته شده و نور دچار انفجار می شود که این انفجار نور را ما در سقف مسجد در زیر گنبد به صورت هزاران ستاره طلایی درخشان می بینیم .

در حالت دوم نوری که از میان انفجار نور گذر می کند دیگر آن تیزی و برندگی نور معمولی را نداشته و به اصطلاح ملایم شده است . بنابراین با نگاه و تعمق بیشتر ما براحتی پی می بریم که وجود نور در این مسجد فقط تابیدن نور به صورت رشته های زرین به دیوار مقابل پنجره ها نیست بلکه به علت برخورد نور به پنجره های مشبک و ایجاد انفجار در نور بر صفحه داخلی گنبد (که زیبا ترین قسمت مسجد است) تابیده شده و آن را به زیباترین طریق ممکن نور پردازی نمایان می کند . درباره قدرت تفکر و تخیل معمار این بنا همین بس که گفته می شود با تکنیک پیشرفته امروز اجرای چنین امری از این بهتر قابل اجرا نمی بود در اینجا بایستی متذکر شد که امکان تابیدن نور از پنجره ها به کاشی های سقف غیر از مکانیسم یا رشده مقدور نبود .

3- انعکاس به جذب نور : اکثر کاشی های مسجد (بخصوص کاشی هایی با رنگ لاجوردی) قابلیت این را دارند که به علت لعاب فوق العاده براق در هنگام برخورد با نور در یک زاویه معین حالت آیینه به خود گرفته و به رنگ طلایی بدرخشش در آیند و بدین ترتیب نور حاصله را بسته به زاویه برخورد نور منعکس می کنند .

نور منعکس شده به دیوار مقابل برخورد می کند و در نهایت نور به کف مسجد تابیده   می شود . این مطلب نه تنها باعث روشنای درون مسجد   می شود بلکه به علت درخشیدن کاشی های اطرافشان فرم و شکل این کاشی ها به زیباترین فرم ها و گل ها در وسط یک آیینه درخشان ظاهر می شوند .

استفاده از کاشی هایی لعابی براق در مجاورت آجرهای مات ترکیبی خوشایند از دو بافت متفاوت ایجاد می کند .

4- هماهنگ کردن قدرت بنایی در نور : عبور دادن بازدید کننده مسجد از یک دالان دراز به طول 28 متر و نسبتاً تاریک فقط یک هدف دارد که آن عادت دادن چشم بیننده به تاریکی است چرا که اگر بیننده پس از گذشتن از میدان نقش جوان که در اثر تابش خورشید و انعکاس آن از طاق نماهای بی شمار دور میدان تبدیل به اقیانوس نور شده وارد شبستان مسجد می شود تقریباً قادر به شناخت و دید چیزی نمی بود. (حالتی که پس از ورود به سالن سینا دچار آن می شویم) بدون شک برای سازنده توانایی چون محمد رضا بنا اقتضای خیل راحت می بود که اقدام به گذاشتن چند پنجره اضافی در دالان مسجد بکند و مسئله کمبود نور را بدین وسیله از میان بر دارد .

كتيبه ها :

کتیبه و خطوط نمای خارجی گنبد :

کتیبه خارجی گنبد مسجد شیخ لطف الله به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی به ترتیب شامل سوره های « شمس » و « دهر » و « کوثر » است و در آخر به این عبارت ختم می شود :

« قال الله و ان المساجد لله فلا تدعوا مع الله احداً »

در یک حاشیه یک سطری به خط نستعلیق ریز سال اتمام تعمیرات گنبد به شرح زیر ذکر شده است :

« در سال هزار و سیصد و پانزده خورشیدی تعمیر شد » .

در لوحه دیگری به خط نستعلیق سفید بر زمینه کاشی خشت لاحوردی در بالای پنجره مشبک کاشیکاری سر در مسجد شیخ لطف الله نیز از تعمیرات مسجد در دوره سلطنت سر دودمان سلسله پهلوی به شرح زیر یاد شده است :

« در عهد سلطنت اعلیحضرت اقدس همیون شاهنشاه

رضا شاه پهلوی خلد الله ملکه و سلطانه تعمیر شد آبان 1307 »

بر گردنه گنبد به خط بنائی سه رگی ( دو مشگی در طرفین و یک سفید در وسط ) بر زمینه فیروزه ای جملات ( یا کریم ) ( یا الله ) ( یا رحمن )  ( یا رحیم ) تکرار شده است .

در شمسه های پائین گردنه گنبد به خط بنائی مشگی بر زمینه سفید کلمات و جملات : ( الله اکبر ) ( الملک لله ) ( الحکم لله ) ( الحمد لله )  ( الله و محمد و علی ) تکرار شده است .

کتیبه های فوقانی داخل گنبد :

خطوط کتیبه های داخل مسجد شیخ لطف الله را دو نفر خطاط نوشته اند یکی علیرضای عباسی خطاط مشهور دوره شاه عباس اول و دیگری  ( باقر بنا ) خطاط گمنامی

که  کتیبه های اطراف زوایای داخل گنبد را نوشته است و به حدی شبیه به خط علیرضای عباسی کار کرده که کار او ضمیمه کار علیرضا شده و نام او تحت الشعاع نام آن خطاط مشهور قرار گرفته و با آن که در آخر کتیبه هایی که به قلم او می باشد نام او مانند نام علیرضا صریحاً نوشته شده است معذلک اسم او به فراموشی سپرده شده و کمتر از او یاد کرده اند .

دو کتیبه فوقانی داخل مسجد شیخ لطف الله به خط علیرضای عباسی است و از بالا به پائین کتیبه اول به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ که نام خطاط آن علیرضا و سال تحریر آن (1025 هجری) را در آخر کتیبه در بر دارد به شرح زیر است :

« عن النبی صلی الله علیه و آله انه قال من توضا ثم خرج الی المسجد فقال حین یخرج من بیته بسم الله الذی خلقنی فهو یهدین هداء الله الی الصواب و الایمان و اذا قال و الذی هو یطعمنی و یسقین اطمعه الله من طعام الجنة و سقاه من شرابها و اذا قال و اذا مرضت فهو یشفین جهل الله ذلک کفارة لذنوبه و اذا قال و الذی یمیتنی ثم یحین اماته الله مینة الشهداء و احیاء حیوة السعداء و اذا قال و الذی اطمع ان یغفرلی خطیئنی یوم الدین غفر الله له خطاه کله و ان کان کزبد من البحر و اذا قال رب هب لی حکماً و الحقنی بالصالحین و هب الله له حکماً و علماً و الحقه بصالح من مضی و صالح من بقی و اذا قال و اجعل لی اسان صدق فی الاخرین کتب الله له فی ورقة بیضاء ان فلان بن فلان من الصادقن و اذا قال و اجعلنی من ورثة جنة النعیم اعطاء الله منازل فی جنة النعیم و اذا قال و اغفرلا بی غفرالله لا بویه . عن ائمة اهل البیت سلام الله علیهم اجمعین اذا دخلت المسجد فقدم رجلک الیمنی و قل بسم الله و بالله و من الله و الی الله و خیر الاسماء کلها الله توکلت علی الله و لا حول و لا قوة الا بالله اللهم صل علی محمد و آل محمد و افتح لی ابواب رحمتک و بوبتک و اغلق عنی ابواب معصیتک و اجعلنی من زوارک و عمار مساجدک و ممن یناجیک فی اللیل و النهار و ادحر عنی الشیطان الرجیم و جنود ابلیس اجمعین . و قال الامام ابو عبدالله جعفر بن محمد الصادق علیه السلم من مشی الی المسجد لم یضع رجلا علی رطب و لا یابس الاسبحت له الارض الی الارض السابعة صدق رسول الله صلی الله علیه و آله کتبها علی رضا العباسی فی 1025 » .

کتبه دوم قسمت فوقانی داخل گنبد مسجد شیخ لطف الله که در زیر پنجره های مشبک اطراف گنبد نصب شده است به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی به قلم علیرضای عباسی شامل تمام آیات سوره های « جمعه » و « نصر » است و قسمت آخر آن به عبارات زیر ختم می شود :

« سبحان ربک رب العزة عما یصفون و سلام علی المرسلین و الحمد الله رب العالمین صدق الله العظیم و صدق رسوله النبی الکریم و نحن علی ذلک من الشاهدین و الحمدلله رب العالمین کتبها علی رضا العباسی غفر الله ذنوبه» .

خطوط بنائی در داخل مسجد :

در زیر کتیبه دوم کمربندی داخل گنبد در هر گوشه در دو شکل لوزی مانند به خط بنائی با کاشی مشگی بر زمینه سفید سوره های شریفه « قدر » و « همزه » و « کافرون » و « انشراح » و « فیل » و « ماعون » و « تین » و   « فاتحه » نوشته شده است . صفحات کاشیکاری که در هر یک از آن ه به خط بنائی یکی از سوره های مذکور نوشده شده است از قسمت های بسیار جالب و پر حالت تزیینات داخل گنبد مسجد شیخ لطف الله است .

کتیبه های خط ثلث در چهار گوشه داخل :

در گوشه جنوب غربی محوطه داخل گنبد مسجد شیخ لطف الله به خط ثلث سفید با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی سوره ( انفطار ) نوشته شده و بعد از آن به عبارات زیر خاتمه می یابد :

« صدق الله العظیم الکریم . عن ابی عبدالله علیه السلم اذا کان لیلة الجمعة انزل من السماء ملئکة بعد دالذر فی ایدیهم اقلام الذهب و قراطیس الفضة لا یکتبون الی لیلة السبت الا الصلوة علی محمد و آل محمد فاکثروا منها قال ان من السنة ان تصلی عل محمد و اهل بیته فی کل جمعة الف مرة و فی سایر الایام مأته مرة . »

در گوشه جنوب شرقی به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی سوره ( لیل ) نوشته شد و آخر کتیبه به عبارات زیر ختم می شود : « صدق الله العظیم و صدق رسوله الکریم . عن جابر عن ابی جعفر علیه السلم قال قال النبی صلی الله علیه و آله لجبریل علیه السلم و ای

البقاع احب الی الله تعالی قال المسجد و اهلها احب الی الله اولهم دخولا و آخرهم خروجاً منها صدق نبی الله . »

در گوشه شمال غربی به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی ( سورة البینه) نوشته شده و آخر کتیبه به عبارات زیر ختم می شود : « صدق الله العظیم و صدق رسوله الکریم و نحن علی ذلک من الشاهدین و صلی الله علی خیر خلقه محمد و اله الطیبین الطاهرین و سلم تسلیماً کثیراً برحمتک یا ارحم الراحمین و یا اکرم الاکرمین . »

در گوشه شمال شرقی به خط ثلث سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی سوره (شمس) نوشته شده و قسمت آخر کتیبه به عبارات زیر خاتمه  می یابد : « و قال الله تبارک و تعالی و ان المساجد لله من الشاهدین برحمتک یا ارحم الراحمین . عن الی جعفر علیه السلمقال لما اسری برسول الله صلی الله علیه و آله الی السماء فبلغ البیت المعمور

فحضرت الصلوة فاذن جبرئیل علیه السلم و اقام فتقدم رسول الله صلی الله علیه و آله صف الملئکة و النبیون خلف محمد صلیالله علیه و آله . »

کتیبه های دو ضلع شرقی و غرب :

کتیبه های دو ضلع شرقی و غربی داخل گنبد مسجد شیخ لطف الله به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی شامل اشعاری است به زبان عربی مشتمل بر اسامی چهارده معصوم علیهم السلام و عباراتی که قسمت آخر آن ها به جمله « کتبها باقر بنا » ختم می شود . ظاهراً سراینده این اشعار شخ بهائی عالم معروف دوره شاه عباس اول بوده است که در مصراع ( بهائک المذنب المستهام ) به نام خود هم اشاره نموده . کتیبه به شرح زیر است :

« الهی بحق نبی الانام                شفیع الذنوب بیوم القیام

الهی الهی بنفس الرسول           قسیم الجنان و زوج البتول

الهی بحق الزکی الحسن           بحق الحسین اسیر المحن

الهی الهی بزین العباد              و بالباقر الطهر کر الرشاد

الهی و بالصادق المقتدا            و با لکاظم الغیظ بحر الندا

الهی بحق الامام المبین            علی الرضا قبلة الطالبین

الهی الهی بحق التقی               الهی الهی بجاه النقی

الهی و بالعسکری الحسن         الهی و بالقائم الموتمن

بلطف بعفوک یا ذاالجلال         علی هائم فی مهاوی الضلال

بهائک المذنب المستهام          غریق بحار الخطایا العظام

واعتقه یارب یوم الورود          علیک من الناردأب  الودود

و یسر له کل امر عسیر            فانت علی کل شیئی قدیر

باربعة و عشرة اعتضادی          و هم شفعای فی الیوم العبوس

بطیبة و الغری و کربلا             و سامرا و بغداد و طوس

عن جابر قال دخلت علی فاطمة علیها السلم و بین یدیها لوح فیه اسماء الاوصیاء من ولدها فعددت اثنی عشر احد هم القائم ثلثة منهم محمد و اربعة منهم علی علیم السلم کتبها باقر بنا»

فونداسيون :

به علت وجود زاينده رود وضع زمينهاي اصفهان طوريست كه تقريباً آب هميشه در عمق كمي از سطح زمين قرار دارد . نوع خاك سطحي اصفهان شن و ماسه بوده كه به قطر 3 تا 5 متر مي باشد در زير اين قسمت لايه ضخيمي از خاك رس اشباع شده از آب وجود دارد كه به علت مواد ارگانيكي به صورت لجن درآمده است ، ضخامت اين لايه نسبتاً زياد بوده و گاهي تا عمق بيش از 15 متر هم مشخص شده است .

قرار دادن پي ساختماني بر روي چنين لايه ضعيفي كه در اثر كمترين بار وارده سبب نشست هاي متمادي و زيادي مي گردد عاقلانه نمي باشد ، مقاومت آنهم كه از نتايج آزمايش سه محوري بدست آمده خيلي كم و ناچيز است . لذا لازم است كه پيش بيني هاي لازمه جهت كم كردن نشست ساختمان و ازدياد مقاومت مجاز آن به عمل آيد تا بتوان پي ساختمان را بر روي آن قرار داد.

معمار اصفهاني ابتدا پايه مسجد را كه نسبتاً حجيم و سنگين در نظر ميگيرد بنا مي كند سپس پي مسجد را به مدت طولاني در حدود پنج يا شش سال به حال خود رها مي سازد تا خاك رس زير پي در اثر بار وارده بر آن نشست نهايي خود را بنمايد . اين عمل علاوه بر اينكه سبب نشست خاك مي گردد بلكه به علت عمل تحكيم مقاومت خاك بتدريج زياد مي شود به طوري كه در انقضاي اين مدت مقاومت مجاز خاك به حدي رسيده كه آماده جهت بارگذاري مجدد شده و توانسته است تحت بار رو كار ساختمان مقاومت نمايد ، پايه اي كه معمار جهت مسجد در نظر گرفته قسمتي تو خالي بوده و تشكيل زيرزميني را داده است . پايه هاي اصلي شبستان و گنبد مسجد را بر روي كف اين زيرزمين قرارداده است . با تعبيه زيرزميني مقاومت مجاز خاك زير پي به مقدار قابل ملاحظه اي افزايش يافته است .

معمار پس از انقضاي مدت لازم كه جهت نشست پي مسجد پيش بيني نموده بود اقدام به ساختمان روكار مسجد مي نمايد و مسلم است كه كاشيكاري و تزيينات داخلي مسجد هم مدت نسبتاً زيادي به طول مي انجامد ، در اين مدت با بارگذاري تدريجي خاك زيرپايه باز هم نشست نموده و تحكيم زيادتري مي نمايد به طوري كه در شروع ساختمان گنبد مسجد خاك زير فونداسيون تقريباً نشست نهايي خود را نموده و از نظر مقاومت مجاز هم به حد ماكزيمم رسده است. 

  فهرست منابع و مأخذ مطالعات :

1. کتاب شناخت اصفهان

2. کتاب گنجینه آثار از هنرفرد

3. کتاب آشنایی با شهر تاریخی اصفهان

4. كتاب مسجد شيخ لطف الله و ويژگيهاي آن

5. کتاب بهشتی کوچک اما زمینی

6. کتاب سبك شناسي معماري ايراني

7. کاتالوگ مسجد شیخ لطف الله

8. سازمان میراث فرهنگی تهران

9. سازمان میراث فرهنگی اصفهان